پیام فارس - مسجد مشیر، یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی دوره قاجار در شیراز است که در گذر تاریخی «سنگ سیاه» جای دارد. این مسجد به همراه مسجد وکیل و نصیرالملک، سه گنجینه تاریخی ارزشمند شیراز را تشکیل می‌دهند. با این حال، این یادگار ملی به جای اینکه روزانه پذیرای گردشگران بسیاری باشد، در گوشه‌ای از تاریخ به فراموشی سپرده شده است.
سیاوش آریا فعال و پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس اظهار کرد: در‌های این بنای تاریخی اغلب به روی عموم بسته است و تنها در ساعات محدودی از روز و آن هم تنها برای برگزاری نماز نیمروز باز می‌شود. حتی در این مدت کوتاه نیز، گرفتن عکس و فیلم یادگاری با تلفن همراه ممنوع است. در واقع، مسجد مشیر به جای اینکه مکانی برای بازدید گردشگران و علاقمندان به تاریخ باشد، به بنایی متروک و بسته تبدیل شده است.

مسجد تاریخی مشیر؛ در آستانه فروپاشی و سراشیبی سقوط
او ادامه داد: مسجد مشیر، این نگین درخشان معماری دوران قاجار، بیش از دو سال است که در وضعیت بسیار نگران‌کننده‌ای به سر می‌برد. ترک‌ها و شکاف‌های عمیقی در بخش‌های مختلف بنا پدید آمده و استحکام آن را به شدت تهدید می‌کند. ریزش دیوارها، پایین و پی تاق‌های شبستان‌ها، گویای وخامت اوضاع و خطر جدی تهدیدکننده این بنای تاریخی است.
آریا افزود: مرمت‌های فله‌ای، نادرست و غیراصولی، آسیب‌های جبران‌ناپذیری بر این اثر تاریخی وارد و کمر بنای ملی شیراز را خمیده کرده و آن را در سراشیبی سقوط قرار داده است.
پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس تاکید کرد: این اقدامات نسنجیده، به جای حفظ و احیای بنای تاریخی، به آن ضربه‌های مهلکی وارد کرده و آن را در آستانه فروپاشی قرار داده است.
فریاد خاموش مسجد مشیر
فعال میراث فرهنگی در فارس با بیان اینکه مسجد تاریخی مشیر، یکی از گنجینه‌های ارزشمند معماری ایران و به ویژه شیراز، در سکوت و بی‌توجهی به سر می‌برد، اضافه کرد: این بنای تاریخی که به حق یکی از منحصر به فردترین مساجد کشور محسوب می‌شود، امروز در بدترین شرایط نگهداری قرار دارد.
او با بیان اینکه آثار تخریب و ویرانی در گوشه و کنار مسجد مشیر به وضوح دیده می‌شود، گفت: پیشتر هم برخی از کاشی‌های تاریخی سر درِ ورودی آن ریخته بود و این، تنها بخشی از این آسیب‌هاست و جای خالی آن ها همچون زخمی عمیق بر چهره این اثر تاریخی حک شده است.
پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس بیان کرد: این بنای ارزشمند که یادگاری از دوران قاجار است، در انزوا و فراموشی به سر می‌برد و روز به روز به ورطه نابودی نزدیک‌تر می‌شود.
آریا با بیان اینکه وضعیت کنونی مسجد مشیر، زنگ خطری جدی برای همه دوستداران میراث فرهنگی است، تصریح کرد: این بنا به اقدامات فوری مرمتی و حفاظتی نیاز مبرم دارد و اگر به این وضعیت رسیدگی نشود، به زودی شاهد از بین رفتن کامل این اثر تاریخی خواهیم بود.
فراموشی تاریخی در سایه بی‌تدبیری
فعال میراث فرهنگی در فارس گفت: یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که مساجد تاریخی کشور، به ویژه در شهر شیراز، با آن دست و پنجه نرم می‌کنند، نبود تخصص و درک درست متولیان امر، یعنی اداره اوقاف و امور خیریه از ارزش تاریخی این بنا‌هاست. متأسفانه، این نهاد به جای حفاظت و نگهداری از این میراث ارزشمند، اغلب در‌های آن ها را به روی عموم می‌بندد و آنها را به حال خود رها می‌کند.
پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس افزود: گاه گاهی که بخشی از یک مسجد تاریخی در معرض خطر ریزش و تخریب قرار می‌گیرد، به جای آنکه از متخصصان میراث فرهنگی و مرمتگر کمک گرفته شود، کار مرمت این بنا‌های ارزشمند به کارگران زحمت کش بنا و بدون هیچ گونه شناخت و اصولی، سپرده می‌شود، و این اقدام عجولانه و بدون مطالعه کافی، نه تنها مشکلی را حل نمی‌کند، بلکه آسیب‌های جدی‌تری را به بنا وارد می‌کند و در واقع، به جای مرمت، به تخریب بیشتر آن دامن می‌زند.
فعال میراث فرهنگی در فارس می‌گوید: بیشتر کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند بهتر است ادارۀ مسجد‌ها و مکان‌های تاریخی و ملی که زیر نظر ادارۀ اوقاف و امور خیریه نگهداری می‌شود به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی واگذار شود، تا بتوان به درستی و با رویکردی تخصصی‌تر از این بنا‌های ارزشمند، حفاظت و نگهداری کرد و در‌های آن‌ها را به روی مردم گشود.
آریا پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس بیان کرد: 14 تیرماه 1403، عزت‌الله ضرغامی، وزیر وقت میراث فرهنگی، در سفر به شیراز و در بازدید از مسجد وکیل، دستور داد تا باجه فروش بلیت مسجد وکیل جمع‌آوری شده و ورود به این بنای تاریخی و بازدید از آن برای مردم و گردشگران رایگان شود. زیرا وی باور داشت همواره ارتباطی میان بازار و مسجد از دیرباز وجود داشته و بایسته است که، این ارتباط آیینی دوباره برقرار شود. با این حال، به نظر می‌رسد این دستور به دست فراموشی سپرده شده و هیچ‌گاه اجرا نشد.
حال که از مسجد وکیل شیراز نیز سخن به میان آمد، بایسته است که بگوییم این مسجد تاریخی نیز در شرایط نامناسبی قرار دارد.
وضعیت ناگوار مسجد مُشیر و وکیل، صدای هنرمندان را نیز در آورده است
وضعیت نامناسب مسجد‌های تاریخی مُشیر و وکیل شیراز، صدای هنرمندان را نیز در آورده است.
در بازدیدی که به تازگی فرزانه چخماق ساز عکاس باشگاه خبرنگاران جوان از مسجد تاریخی وکیل شیراز داشته است، با انتشار تصاویری از این یادگار ملی، بیان می‌کند: «مسجد وکیل که در دوران زندیه و به دستور کریم خان زند ساخته شده است در ضلع غربی بازار وکیل واقع شده است و مساحتی نزدیک به 11 هزار متر مربع دارد که دارای دو شبستان جنوبی و شرقی است در شبستان جنوبی تعداد 48 ستون سنگی یکپارچه و مارپیج وجود دارد. در سال 1401 گودال بزرگی درست در پشت دیوار‌های مسجد ایجاد شد که بخشی از عرصه مسجد وکیل شیراز دچار فروریزی شده است.»
او می‌گوید: «دیوار‌های بلندی که حائل بین فضای مسجد و گذر مجاور بازار وکیل جنوبی است، در برخی بخش‌ها بر اثر نم، تغییر رنگ داده و به شکل آشکاری در بعضی قسمت‌ها هم شکم داده است. سنگ فرش‌های داخلی مسجد و سر ستون‌ها و بعضی قسمت از کاشی کاری‌های مسجد خراب شده است و به حال خود رها شده و احتیاج به مرمت دارد.»
سیاوش آریا پژوهشگر تاریخ ایران و میراث فرهنگی در فارس نیز به نقل از یک بانوی هنرمند نگارگر (نقاش) و تندیس ساز شیرازی که به تازگی و با چانه زنی بسیار از بنای تاریخی مسجد مشیر بازدید داشته و فیلم و تصاویری را از وضعیت ناگوار این اثر ملی تهیه کرده است، گفت: مسجد تاریخی مُشیرِ شیراز از بنا‌های بی مانند و یگانۀ شهر شیراز به شمار می‌آید و چشم و چراغ بافت تاریخی و گذر «سنگ سیاه» است. با این همه، از شرایط حفاظتی خوبی برخوردار نیست و بیشتر کاشی‌ها و دیوار‌ها و پایه‌های تاق‌ها در حال ریزش است.
بانو یوتاب هخامنش با ابراز نگرانی از وضعیت مسجد ملی مشیر، بیان کرد: ترک‌ها و شکاف‌های متعدد در نقاط مختلف این بنای تاریخی، پایداری آن را به شدت تهدید می‌کند. علاوه بر این، انجام مرمت‌های نادرست و غیر اصولی در آن انجام گرفته است، این بنای تاریخی را در معرض خطر جدی قرار داده است.
این هنرمند نقاش از مسئولان میراث فرهنگی درخواست کرد تا هرچه سریع‌تر برای جلوگیری از تشدید آسیب‌ها و تخریب بیشتر این اثر ارزشمند، اقدامات لازم را انجام دهند.
این بانوی دوستدار میراث فرهنگی گفت: مسجد‌های تاریخی شهر شیراز هرکدام روایتی از زیست و باور‌های مردم منطقه را در دل خود نهفته دارد و حفظ و پاسداشت آن‌ها بسیار ضروری است. از سویی، مسجد مُشیر شیراز از دید هنری، معماری و کاشی کاری و زیبایی شناسی دارای اهمیت ویژه‌ای بوده و بسیار چشم نواز است و بازدید از آن حس آرامش را در آدمی پدید می‌آورد و حیف است که بگذاریم دسترنج نیاکان پاک سرشت ما، بدین گونه به نابودی کشیده شود و از همین جا از همۀ مسئولان فرهنگی و دلسوزان شهر شیراز خواهش دارم که هرچه زودتر به موضوع ورود کرده و دشواری و چالش‌های آن را برطرف کنند.
با توجه به وضعیت نامناسب مسجد مشیر و وکیل شیراز، شایسته است که سازمان هایی همچون اداره اوقاف و اداره میراث فرهنگی و همچنین مردم با یکدیگر همکاری و همیاری لازم را در نگهداری از این آثار ملی انجام دهند، چراکه آن ها موجبات رشد اقتصادی، اشتغالزایی و توسعه کشور را فراهم می کنند، و وظیفه همه ما این است که این آثار را در سلامت به آیندگان بسپاریم و در حفظ آن ها کوشا باشیم.
ساخت مسجد مشیر شیراز به دستور میرزا ابوالقاسم خان مشیرالملک، والی وقت استان فارس، در سال 1265 هجری قمری آغاز شد و پس از 10 سال در سال 1275 مَهی به پایان رسید. این بنای تاریخی که از نظر استحکام و معماری به مسجد وکیل شباهت بسیاری دارد، به عنوان یکی از شاهکار‌های معماری دوره قاجار در شیراز شناخته می‌شود.
در بخش شمالی مسجد، شبستانی کوچک با جلوه‌ای خیره‌کننده قرار دارد. دیوار‌ها و سقف این شبستان با کاشی‌های رنگارنگ پوشیده شده است. سقف و دو زاویۀ شمالی آن نیز با کاشی، مقرنس کاری شده است. تاق‌نمای بلندِ پیشانی شبستان نیز با آیه‌های قرآنی به خط ثلث بر روی کاشی مزین شده و در پایان تاریخ 1270 قمری آورده است. در کنار و پشت این شبستان، شبستان متروک دیگری وجود دارد که آن را «مقصوره» می‌نامیدند. سقف این شبستان بر پایۀ چهار ستون سنگی استوار است.
در خاور (شرق) مسجد، تاق نما‌های بلندی است که پیشانی آن کاشی کاری شده است و آیه‌های قرآنی با خط‌های درشت ثلث بر روی کاشی آبی آن نگاشته شده و در پایان تاریخ 1275 مَهی نمایان است. در پشت این تاق نما، دالان و درِ بزرگ مسجد جای دارد که در بازارچۀ اَرمنی‌ها باز می‌شود.
در بخش باختری (غربی) مسجد تاق نمایی بلند در قرینه با تاق نمای خاوری وجود دارد که در پشت آن، شبستان بزرگ مسجد جای گرفته است. بر فراز این تاق ساعتی جای دارد و پیرامون آن کاشی کاری و معرق کاری شده است. سقف این شبستان نیز بر پایۀ ده ستون سنگی استوار است که بر روی آن ها، به سبک مسجد وکیل خط‌های مارپیچی تراشیده شده است. محراب این شبستان نیز کاشی کاری شده و بر روی یک سنگ مرمر سورۀ توحید با خط نسخ نگاشته شده و در پایان آن گفتار «حسب الفرمایش جناب مشیر الملک مملکت فارس، کتیبه العبد الحسابی علی عسگر الارسنجانی 1289 مَهی» نگاشته شده است.
در زیر تاق نمای ورودی این شبستان بیت‌هایی از اسداله خان شیرازی در تاریخ بنای مسجد به خط نستعلیق بر روی کاشی نوشته شده است:
در فارس ابوالحسن مشیر الملک است
در بحر سیادت و سعادت فلک است
تاریخ بنای مسجدش گفت خرد
آبادی مسجد از مشیرالملک است
همچنین بر روی این شبستان ساعت و بادگیری جای دارد. در پیرامون مسجد در چند نقطه پلکان‌هایی ساخته شده که به اشکوب (طبقه) دوم و برخی از آن‌ها به پشت بام مسجد می‌انجامد. اشکوب دوم مسجد تنها در گوشۀ شمالی و خاوری بنا و در دو سوی گوشۀ جنوبی مسجد ساخته شده و دارای اتاق‌هایی است که بیشتر آن‌ها با یکدیگر مرتبط هستند.
مسجد مُشیر شیراز در 25 اسفندماه 1351 خورشیدی و با شمارۀ 911 به ثبت ملی رسیده است.