پیام فارس - جاذبه‌های معماری و گردشگری حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) پس از جاذبه‌های معنوی و دینی آن، تجربه بی نظیر یک سفر زیارتی و سیاحتی را برای میلیون‌ها زائر از سراسر جهان رقم می‌زند.
به گزارش خبرگزاری ایمنا از قم، شهر قم به واسطه وجود حرم مطهر بانوی کرامت، حضرت فاطمه معصومه (س) مورد توجه بسیاری از مسلمانان و شیعیان جهان است و هرساله میلیون‌ها نفر از این شهر و این حرم مطهر بازدید می‌کنند.
این حرم مطهر در طول قرون گذشته توسط بسیاری از هنرمندان و معماران مورد ساخت و مرمت قرار گرفت تا امروز نه فقط به عنوان یک قطب معنی و زیارتی میزبان دل‌های عاشقان باشد، که از نظر معماری و حوزه گردشگری یکی از مهمترین بناهای تاریخی ایران به شمار می‌رود.
حرم مطهر حضرت معصومه (س) شامل فضاهایی همچون صحن‌ها، گنبد، ایوان‌ها، رواق‌ها، موزه و کتابخانه نیز می‌شود. گفتنی است علاوه بر امامزادگانی که در این حرم به خاک سپرده شدند، چهار پادشاه از صفویان، دو پادشاه از قاجار، و همچنین تعدادی از شاهزادگان قاجار در این مکان دفن شده‌اند.

گنبد پس از وفات حضرت معصومه (س) در سال 201 هجری قمری، مردم قم با احترامی ویژه، بدن مطهر ایشان را در این شهر به خاک سپردند. موسی بن خزرج بن سعد اشعری که از راویان امام رضا (ع) بود و شهرت او در تاریخ تشیع به سبب میزبانی فاطمه معصومه (س) هنگام ورود به قم است، سایبانی از بوریا بر فراز قبر شریف آن حضرت قرار داد تا در نهایت حضرت زینب فرزند امام جواد (ع) به سال ٢٥٦ هجری قمری اولین گنبد را بر فراز قبر شریف عمه بزرگوارش بنا نهاد. این گنبد قبه ای برجی شکل بود که از مصالح آجر و سنگ و گچ در اواسط قرن سوم هجری ساخته شد. به مرور زمان و پس از دفن بعضی از بانوان علوی در جوار فاطمه معصومه (س) دو گنبد دیگر در کنار گنبد اول ساخته شد.
در سال 447 هجری «میر ابوالفضل عراقی» (وزیر طغرل کبیر) به تشویق شیخ طوسی به جای آن سه گنبد، گنبد مرتفعی، آراسته به نقش‌های رنگ آمیزی و تزئینات آجری و کاشی بدون ایوان و حجره بنا نهاد، که تمام قبور سادات و آن بانوان را فرا می‌گرفت.
در سال 925 هجری قمری همین گنبد به همت «شاه بیگی بیگم» همسر شاه اسماعیل تجدید بنا و سطح خارجی گنبد با کاشی‌های معرق آراسته شد. ضمناً ایوان رفیع با دو مناره در صحن عتیق ساخته شد. نهایتاً در سال 1218 هجری همزمان با سلطنت فتحعلی شاه قاجار گنبد با خشت‌هایی طلایی تزئین شد که تا سال 1379 شمسی باقی‌ماند. شکل کلی و معماری حرم حضرت معصومه بیشتر متعلق به دوره‌های صفوی و قاجار است.
در سال 1380 به علت تخریب ظاهر گنبد، توسط تولیت آستانه مقدسه، مسعودی خمینی جهت بازسازی و تعمیرات اساسی گنبد حرم اقدام شد و خشت‌های طلایی سابق جمع‌آوری شد. پس از بازسازی و تعمیرات اساسی بر روی گنبد، پرده برداری از گنبد جدید در اردیبهشت ماه 1384 هجری شمسی به دست آیت الله محمد تقی بهجت انجام شد.

دیوارها و ضریح حرم حضرت فاطمه معصومه (س) در میان بقعه با بلندی 20/1 و طول و عرض 95/2 در 20/1 متر قرار گرفته و با کاشی‌های نفیس و زرفام آغاز قرن هفتم پوشیده شده است. همچنین گرداگرد مرقد، دیواری به بلندی دو متر و طول و عرض تقریبی 80/4 در 40/4 قرار دارد که در سال 950 بنا گردید و با کاشی معرق آراسته شد که اکنون این دیوار با ضریح مشبک از جنس نقره پوشیده شده است.
سیر تاریخی مرقد حضرت فاطمه معصومه (س) در طول دوره‌های مختلف دستخوش تغییراتی بوده‌است. در سال 605 هجری به دستور «امیر مظفر احمد بن اسماعیل» بزرگ خاندان آل مظفر، بزرگ‌ترین استاد کاشی ساز آن زمان «محمد بن ابی طاهر کاشی قمی» کار ساخت و پرداخت کاشی‌های متنوع مرقد را شروع کرد و بعد از هشت سال، در سال 613 کاشی‌های آن آماده گردید و کار گذاشته شد. در سال 1377 شمسی مرقد به شکل جدید که آمیخته‌ای از کاشی و سنگ است تجدید بنا شد و همچنین دیواره‌های داخلی با سنگ مرمر سبز آراسته شد.
سال 965 هجری شاه طهماسب صفوی، در چهار طرف مرقد ضریحی آجری آراسته به کاشی‌های هفت رنگ و کتیبه‌های معرق بنا نمود و در اطراف آن منافذی باز بود تا هم مرقد دیده شود و هم زائران نذورات خود را داخل ضریح بریزند. در سال 1230 هجری قمری فتحعلی شاه همان ضریح را نقره پوش کرد که این ضریح به مرور زمان فرسوده شد و در سال 1280 ضریحی که از نقره ضریح سابق و نقره‌های موجود در خزانه ساخته شده بود به جای آن نصب شد.
این ضریح چندین مرتبه تجدید بنا و اصلاح شد و سال‌های متمادی روی مرقد فاطمه معصومه (س) باقی بود تا اینکه در سال 1368 هجری شمسی به دستور تولیت آن زمان شکل ضریح را تغییر دادند و ضریحی را با ظرایف هنری ویژه‌ای به جای آن نصب کردند که آن ضریح همچنان برفراز مزار مطهر برقرار است و در اسفند ماه 1380 شمسی اصلاحات و تعمیرات جدید صورت گرفت. تمام قسمت‌های نقره‌ای ضریح از نقره 92 درصد با نقره 100 درصد خالص تعویض شد و چوب‌های زیر آن از جمله ستون و پایه به دست استادان اصفهانی ساخته و قلم زنی شد و کارشناسان آستانه مقدسه (قسمت نقره‌ای) آن را تعویض کردند و ضریح سابق فرسوده شده را به خزانه تحویل داده شد.

رواق‌ها رَواق یا پیشگاه‌خانه، فضاهای سرپوشیده ستون دار است یا از چشمه طاق‌هایی تشکیل یافته که در طرفین صحن یا میان سرای مسجد یا اماکن مذهبی ساخته می‌شود. دهانه اینگونه فضاها رو به صحن است و در ورودی مسجد را به شبستان یا گنبدخانه متصل می‌کند. امروزه فضاهای مسقف و محصور پیرامون حرم اهل بیت (ع) با کاربری عبادی و زیارتی، رواق نامیده می‌شوند. حرم حضرت معصومه (س) دارای 6 رواق است که اغلب دارای گنبدی کوچک‌تر از گنبد اصلی حرم است. 3 رواق ساخته صفویان، 2 رواق ساخته قاجاریان و یک رواق مربوط به روزگار معاصر است. این رواق‌ها دارای انواع هنرهای بدیع اسلامی است و کتیبه‌هایی نفیس به خط خوش‎نویسانی مشهور مانند محمدرضا امامی در آنها به چشم می‎‎‌خورد.
رواق شرقی یا رواق آینه
این رواق در شرق روضه قرار دارد و در 1130 هجری قمری توسط علی‌اصغرخان اتابک همراه با ایوان آینه ساخته شد. طول این رواق 23 متر، عرض آن 5/3 متر و ارتفاعش 5 متر است.
رواق غربی
شامل 3 بخش است و در 1236 قمری توسط محمدتقی میرزاحسام‎‌السلطنه فرزند فتحعلی‌‎شاه به عنوان مسجد بالاسر به جای عمارت مهمان‎سرایی که شاه‌‎طهماسب در 945 قمری ساخته بود بنیاد شد.
رواق و گنبد شاه صفی یا حرم زنانه
آرامگاه شاه صفی در آن جای دارد و در 1052 قمری به دستور شاه‌عباس بر فراز آن گنبدی با دو پوشش ساختند. این رواق اکنون به روضه پیوسته است. در این رواق کتیبه‌های نفیس به خط محمدرضا امامی هست که احادیثی بر آن نوشته شده است.
رواق و گنبد شاه‎‌عباس دوم
در 1077 قمری توسط شاه سلیمان بر روی مقبره شاه‌عباس بنا شد. گنبد آن 16 ضلعی منظم است. در این رواق نیز کتیبه‌ای به خط محمدرضا امامی است که سوره جمعه بر آن نوشته شده است.
رواق و گنبد شاه سلیمان
مرقد شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی در آنجاست. این رواق در سال 1107 قمری توسط سلطان حسین ساخته شد. قاعده گنبد آن 4 ضلعی نامنظم است. کتیبه‌هایی به خط خطیب قمی در آن هست که سوره حشر بر آن نوشته شده است.
رواق و گنبد طباطبایی
رواقی است به شکل مثلث، ساخته حاج آقا محمد طباطبایی (آیت‌‎الله زاده قمی) که ساختمان آن از 1360 هجری قمری تا 1370 قمری به درازا کشیده است.

صحن‌ها حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) دارای سه صحن است:
صحن عتیق
صحن عتیق یا قدیمی (واقع در شمال روضه مبارکه) اولین صحنی است که در این بارگاه مبارکه بنا شده، این صحن را چهار ایوان زیبا فرا گرفته است. ایوانی با عظمت در جنوب که همان ایوان طلا (ورودی صحن به روضه مطهره) می‌باشد و ایوانی در شمال که ورودی فیضیه به صحن را تشکیل می‌دهد که ساختمان نقاره خانه روی آن بنا شده است و ایوانی در غرب که ورودی مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ایوان ورودی صحن عتیق به صحن نو واقع است.
در 925 قمری شاه ‎بیگم صفوی برای نخستین ‎بار صحنی به شکل مربع با 3 ایوان بنا نهاد. این صحن و ایوان‌ها همچنان بر جای بود تا زمان فتحعلی‎شاه، ظاهر آن را تغییر دادند و به شکل 8 ضلعی نامنظم درآوردند. پس از آن بر ایوان‌های صحن و عتیق افزوده شد. اکنون 7 ایوان در آن هست. 4 ایوان در جنوب و 3 ایوان در شمال صحن.
مشهورترین ایوان صحن عتیق، ایوان طلاست که توسط شاه‎ بی گم ساخته شد و توسط فتحعلی‎شاه طلاکاری گشت. در این ایوان‌ها انواع تزئینات هنری اسلامی مانند مقرنس‎کاری و گچ‎ بری و آینه‎ کاری به کار رفته و کتیبه‌هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می‌شود. طول ایوان طلا 9 متر، عرض آن 6 متر و ارتفاعش 14/80 متر است.
صحن جدید
این صحن از آثار میرزا علی‌اصغرخان اتابک است و ساختمان آن 8 سال از 1295 تا 1303 هجری قمری به درازا کشید. در صحن جدید که به شکل چندضلعی نامنظم است نیز 7 ایوان هست که مشهورتر از همه ایوان آینه است.
این ایوان یکی از شاهکارهای معماری و ساخته استاد حسن معمار قمی است. طول ایوان 9 متر، عرض آن 7/87 متر و ارتفاعش 14/80 متر است. ایوان‌های صحن جدید نیز دارای انواع تزئینات کاشی‎کاری، مقرنس‎ کاری، گچ‎ بری و آینه‎کاری به کار رفته و کتیبه‌هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می‌شود.
این صحن زیبا دارای چهار ایوان شمالی، جنوبی و شرقی و غربی است: ایوان شمالی آن ورودی از میدان آستانه و ایوان جنوبی ورودی از طرف قبله و ایوان شرقی ورودی از خیابان ارم و ایوان غربی همان ایوان آینه است در هر کدام از این ایوان‌های یاد شده ظرایف و آثار هنری، معماری خاصی به کار رفته است.
صحن صاحب‌الزمان
این صحن با بیوتات متعلق به آن در مساحتی حدود 8 هزار متر مربع با چهار جهت ورودی شامل شرقی شبستان امام خمینی، ورودی غربی پل آهنچی، ورودی شمالی بست مسجد اعظم، ورودی جنوبی خیابان جدیدالاحداث است. دیواره‌های اطراف این صحن منقوش به کتیبه‌های قرآنی با خطوط بنایی و کوفی در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر است.

گلدسته‌ها گلدسته‌های حرم حضرت معصومه (س) شامل 6 گلدسته می‌شود.
گلدسته‌های ایوان طلا
در 1218 هجری قمری فتحعلی شاه این گلدسته‌ها را طلاکاری کرد. این گلدسته‌ها در ایام ناصرالدین‌شاه، توسط حسین‌خان شاهسوند، معروف به شهاب الملک تجدید بنا شد و سطح آنها با کاشی آراسته گشت. کامران‌میرزای قاجار آنها را با خشت‌های زرین بیاراست.
در دو طرف این ایوان در صحن عتیق، گلدسته‌هایی پوشیده از کاشی گره‌ی به صورت مارپیچ (به بلندی 40/17 متر از سطح بام و قطر 50/1) ساخته شده است که بین پیچ‌ها، اسامی مبارک: «الله»، «محمد»، «علی» به خط کوفی نوشته شده است که در بالای آنها زیر مقرنس کتیبه‌ای قرار دارد، که سقف آن «ان الله و ملائکته یصلون…» است.
گلدسته‌های ایوان آینه
دو گلدسته دیگر در 1303 هجری قمری توسط علی‌اصغرخان اتابک در صحن جدید و طرفین ایوان آینه بنیاد شد که به گلدسته اتابکی مشهور است. ارتفاع آنها ازکف صحن 80 /42 و از سطح بام 28 متر و قطرشان 30/ 3 متر است. در بالای مأذنه ها کتیبه‌ای با پهنای حدود یک متر دیده می‌شود که متن آن در یکی از مأذنه ها «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» و در دیگری «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر» است. پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتاسر کاشی گره‌ی است که در میان آنها نام‌های پروردگار متعال خوانده می‌شود.
گلدسته‌های صحن بزرگ
در صحن بزرگ روبه‌روی ایوان آئینه قرار دارند. پوشش آنها، کاشی گره‌ی هشت ضلعی متساوی است. روی چهار ضلع این گلدسته‌ها نامای مبارک «الله»، «محمد»، «علی» از بالا به پایین 4 مرتبه نوشته شده است.
مساجد حرم حضرت معصومه قم دارای مساجد مختلفی است که به مرور زمان و با گسترش این حرم ساخته شده و یا به آن اضافه شده‌اند. مساجد حرم مطهر حضرت معصومه (س) شامل مسجد اعظم (مسجد آیت الله بروجردی)، مسجد بالاسر، مسجد طباطبایی و مسجد شهید مطهری می‌باشند.

موزه در طی دوره‌های مختلف که از آغاز بنای حرم می‌گذرد، اشیا گرانبهایی در آنجا گردآمده است که زائران و مجاوران حرم وگاه فرمانروایان دور و نزدیک آنها را هدیه کرده‌اند. پیش از تأسیس موزه، طی سالیان دراز چون جایی برای نگهداری این اشیا نبود و اینها به صورت پراکنده در اطراف بقعه و حرم انباشته شده بود، برخی از میان رفت. در 1314 شمسی وزارت معارف وقت محلی را در غرب حرم زنانه در نظر گرفت و پس از نوسازی به موزه آستانه اختصاص داد. بعدها موزه را به محلی در جنب مدرسه فیضیه، در کنار دفتر تولیت آستانه انتقال دادند و در جای ساختمان موزه سابق، مسجد موزه را بنا کردند. در این موزه اشیا نفیسی چون قرآن‌های خطی، دوازده قطعه فرش قبر پادشاهان قاجار، قسمتی از پرده کعبه که توسط امام خمینی اهدا شده، مسکوکات کهن و گرانبهای زرین و سیمین اسلامی از عصر خلفای عباسی تا روزگار معاصر، قالیچه‌های نفیس، درهای زرین و سیمین، قندیل و چلچراغ و شمعدان و بسیاری چیزهای دیگر نگهداری می‌شود.
کتابخانه پیش از تأسیس کتابخانه آستانه، مقداری از کتاب‌های نفیس خطی و قرآنهای مذهب و گران‌بهایی را که در طی سالیان دراز گردآمده بود، در حجره‌ای واقع در غرب صحن عتیق روی هم انباشته و جلوِ آن را دیوار کشیده بودند. در سال 1314 شمسی که مشغول ساختن موزه بودند، برخی از این کتاب‌ها از میان رفت. بقیه را در دو صفّه بزرگ برفراز صفه‌های داخلی ایوان آینه جای دادند.
در 1330 شمسی، کتابخانه‌ای مرکب از 2 سالن مطالعه و یک دفتر، روی حجره‌های شرقی صحن عتیق، و 2 مخزن کتاب روی مقبره مستوفی و غرفه مشرق‎الشمسین ساخته شد و آن کتاب‌ها را به آنجا منتقل کردند. این کتابخانه دارای 4 طبقه و چهار تالار مجزا برای آقایان و چهار تالار برای بانوان است. کتاب‌های بسیار زیادی در این کتابخانه در زمینه‌های گوناگون موجود است که 1500 جلد از آنها توسط سید ابوالفضل، تولیت آستان حرم حضرت معصومه قم اهدا شده است.
در این گزارش تلاش شد تا ویژگی‌های معماری و طراحی بخش‌های مختلف حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) به همراه تاریخچه و هنرهایی که در آن به کار گرفته شده بیان شود. امید است تا همه عاشقان خاندان عصمت و طهارت (ع) و علاقه مندان به حوزه‌های گردشگری با حضور در این مکان مقدس، تجربه‌ای متفاوت از زیارت و سیاحت را کسب کنند و بتوانند از زیبایی معنوی و ظاهری این حرم شریف بیشترین بهره را ببرند.
کد خبر 846602